Instytucje zaliczane do sektora publicznego różnią się zakresem działania, zależnie od przypisanej im funkcji. Odmienne mogą być też ich formy prawne. Do najczęściej występujących zaliczają się między innymi jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe czy agencje wykonawcze. W codziennym życiu niemal każdego dnia słyszymy o takich jednostkach budżetowych jak urząd skarbowy, szkoły, policja lub straż miejska. Co je łączy?
Cechą każdej jednostki budżetowej jest brak osobowości prawnej, charakterystycznej dla Skarbu Państwa, powiatu, województwa czy gminy. Osoby odpowiedzialne w jednostce za podejmowanie kluczowych decyzji rozstrzygają wszystkie kwestie reprezentując wyżej wymienione instytucje, którym podlegają i które posiadają osobowość prawną. Kolejna cecha wyróżniająca jednostki budżetowe to sposób ich finansowania. Działalności nie finansują one z własnych środków, lecz pochodzących z budżetu państwa. Podobnie sytuacja przedstawia się, jeśli chodzi o dochody. Wszelkie uzyskane wpływy stają się automatycznie dochodem budżetowym albo samorządowym, zależnie od charakteru danej jednostki. Instytucje tworzące tą część sektora publicznego muszą ściśle przestrzegać rocznego planu finansowego i rozdziału dochodów od wydatków. W kraju mamy do czynienia zarówno z państwowymi, jak i samorządowymi jednostkami budżetowymi, zależnie od tego, kto je powołał. Każda funkcjonuje w oparciu o statut. Można tam znaleźć informacje odnośnie nazwy jednostki, adresu i spraw, którymi się zajmuje. Formę jednostki budżetowej przybierają z reguły instytucje, których wydatki są wyższe niż dochody. Wynika to częściowo z charakteru zadań, jakie mają one w zamierzeniu wykonywać. Duża ich część powstała w celu zagwarantowania obywatelom bezpieczeństwa, dostępu do pomocy społecznej lub edukacji. Za dużą część usług tego rodzaju nie pobierają więc opłat, a jeśli już to niewystarczające na pokrycie wydatków. Przykładem jednostki budżetowej, której podstawowe zadanie to dbanie o porządek publiczny i przestrzegane prawa jest policja. Nieco węższe uprawnienia ma straż miejska, jednostka podlegająca lokalnym samorządom. Istotną rolę ze względu na bezpieczeństwo życia w państwie odgrywają różnego rodzaju zakłady karne typu otwartego, zamkniętego czy półotwartego. Walka z przestępczością to domena policji. Z kolei straż pożarna zmaga się z walką z zagrożeniami takimi jak pożary czy skutki klęsk żywiołowych, i jej działania również mają na celu poprawę poczucia bezpieczeństwa obywateli. Do jednostek budżetowych innego typu zaliczają się między innymi urzędy i szkoły. Należy wymienić również domy pomocy społecznej, domy dziecka i inne placówki, zapewniające podopiecznym całodobową opiekę. W formie jednostki budżetowej zorganizowane są też ogniska pracy pozaszkolnej, oferujące dzieciom lub młodzieży rozwijanie zainteresowań w wolnym czasie, po lekcjach w szkole. Miejskie czy osiedlowe domy kultury wychodzą z propozycją zajęć artystycznych, teatralnych lub sportowych, skierowanychdo osób w każdym wieku. Bardzo często integrują miejscową społeczność i zachęcają do wyjścia z domu również seniorów.
